«ایران» در سینمای ایران

به گزارش اطلاع با ما  در سال ۱۳۹۶ مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری همزمان با برگزاری سی و ششمین جشنواره فیلم فجر به تحلیل و ارزیابی فیلم‌های بخش مسابقه جشنواره با محوریت موضوع «تصویر ایران در سینمای ایران» پرداخت.

پس از مشاهده و تحلیل ۲۲ فیلم داستانی جشنواره توسط گروه پژوهشی مرکز، جمع‌بندی تصویر ارائه شده از ایران در این آثار در قالب ۱۳ عنوان زیر به‌صورت خلاصه منتشر می‌شود:

جامعه

تصویر «جامعه ایران» درمجموع فیلم‌های جشنواره فجر ۹۶، تصویرِ جامعه‌ای «درهم»، «بی‌نظم»، «در آستانه اضمحلال» است و در آن «تضاد طبقاتی» به بیانی سطحی ارائه شده‌است؛جامعه‌ای که هیچ نشانه‌ای از «گذشته افتخارآمیز» ندارد، «زمان حال» در آن به حالت تعلیق درآمده است و «آتیه روشنی» از خلال فیلم‌ها برای آن ترسیم نمی‌شود.

یودا: هیجان و اکشن در سینمای بالیوود

 خانواده

مسئله خانواده با «غیاب‌ها» معنا می‌یابد. بدون اغراق، درهیچ فیلمی «خانواده‌ای کامل» و «به‌سامان» تصویر نمی‌شود. این نکته به معنای «اجبار به» تصویرکردن شعاری خانواده‌های آرمانی و کامل نیست.

 زنان

تصویر زنان در عموم فیلم‌های جشنواره سی و ششم، تصویر افرادی پرخاشگر و عصبانی است. دختران نیز در چارچوب‌های مردسالارانه، قربانیِ «غرور، تعصب، کامیابی و جبران ناکامی مردان» تصویر شده‌‌اند. به لحاظ پذیرش نقش، مفهوم «مادری» در زنان تصویر شده بسیار کمرنگ است.

 انسان

منظور از انسان، شخصیت‌هایی هستند که مولفه‌های قهرمان را ندارند. عموم شخصیت‌ها، «ناتوان در تعریف وضع موجود»، «ناتوان در پیدا کردن راه حل معقول» و «ناتوان در برقراری ارتباط سالم با خود و جامعه» هستند و به همین دلیل دائماً به پرخاشگری و بویژه پرخاشگری کلامی روی می‌آورند.

 تکنیک و تکنولوژی

در فیلم‌های بخش مسابقه جشنواره ۹۶، به خصوص در ژانر دفاع مقدس شاهد حرکت به سمت «بهره‌گیری از تکنولوژی» هستیم. «سینما» تکنیکی عمومی برای طرح مسائل انسانی است اما در فیلمی مثل «به وقت شام» گویی «مهارتهای تکنولوژیکی» جایگزین «حس‌ها» می‌شود و مادیت تصویر «مهابت» و ایجاد «حیرت» را جانشین پرداختن به عمق روابط انسانی می‌کند.

 آینده، امید و رویا

«بی‌آیندگی»، «ناامیدی» و «دنیای بدون فانتزی و رویا»، بر فیلم‌های مشاهده شده در جشنواره ۹۶ چیره است. در این فیلم‌ها اغلب شاهد آسیب‌ها و مسائل اجتماعی هستیم که در سبک و سیاقی عریان و در قالب نوعی «رئالیسم بسیار تلخ، کور و بی‌انتها» ارائه شده‌اند.

 اخلاق و دین

دین پشتوانه اخلاق اجتماعی نیست و در استدلال‌ها، نظام‌های گفتمانی و… اساسا حضور دین دیده نمی‌شود. «اغتشاش ارزشی» موجود در فیلم‌ها به نحوی است که «ارزش مشخصی» برای «داوری» نداریم و تنها شاهد نوعی «عقل متوسط رایج/Common Sense» به عنوان یک نظام اخلاقی تصویب شده در سینما هستیم.

 گسست نسلی

گسست نسلی محدود به «تعارض پدر و مادرها» به عنوان «نسل گذشته» با «فرزندان» به عنوان «نسل آینده» بازنمایی می‌شوند. شاهد تمایزی میان «گسست نسلی» و «تفاوت نسلی» نیستیم و «تغییرات فرانسلی» نیز نادیده انگاشته می‌شود.

 قانون

«قانون» در فیلم‌های جشنواره سی و ششم، نه به عنوان «متن»، بلکه به عنوان موضوعی اغلب «در حاشیه» نمایش داده می‌شود. قانون، «گره‌گشا و حلال مشکلات» شخصیت‌های فیلم‌ها نیست.

 عقلانیت و پیشرفت

«پیشرفت» یکی از شعارهای اصلی دولت دوازدهم است. در مجموع در فیلم‌های بخش مسابقه جشنواره فجر ۹۶، غیاب رویا به غیاب الگوهایی «از» و «برای» پیشرفت بدل شده‌است. این امر اساسا بیش از هر چیزی برآمده از «بی‌مساله»بودن فیلم‌های جشنواره فیلم فجر ۹۶ در مواجهه با اقتصاد سیاسی ایران معاصر است.

 امنیت و آزادی

مفهوم آزادی بیش از هر چیزی به «آزادی اجتماعی» محدود شده است. تقریباً در هیچ فیلمی موضوع «آزادی سیاسی» مطرح نمی‌شود. همچنین چون مفهومی به نام آرامش در فضای فیلم‌ها قابل مشاهده نیست و ناامنی تبدیل به مسئله‌ای بنیادین شده‌است، مطالبه امنیت در حوزه‌های مختلف برجسته می‌شود.

 ما/هویت ملی

تصویر روشن و مشخصی از نوعی هویت متحد -البته نه به عنوان امری ایده‌آل و نه به عنوان امر فعلیت‌یافته در زندگی اکنون و روزمره شخصیت‌های اصلی فیلم‌ها- قابل مشاهده نیست. بنابراین تفاهمی درباره وضع موجود ارائه نمی‌شود. دقیقا بر همین اساس است که «فرار» در اشکال گوناگون آن (سفر، سیگار، مهاجرت، پناهندگی، و خشونت) به عنوان راه حل توسط شخصیت‌ها انتخاب می‌شود.

 آسیب‌های اجتماعی

سینمای جشنواره سی‌وششم، سینمای «جامعه آسیب‌زده» است. آسیب‌های اجتماعی بیش از هر چیزی در مرکز روایت‌ها قرار دارند.آسیب‌ها و مسائل اجتماعی بیش از هر چیزی به «اعتیاد» و «فقر و فحشاء» فرو کاسته شده است و عموما این طبقات اقتصادی پائین هستند که مبتلا به چنین آسیب‌هایی تصویر می‌شوند.